Skip to main content

Kristiante rinna humhim: David Hume, Bertrand Russell leh Richard Dawkins te thlirna

Mi thiam zawk leh hre zauzawk te, hnial khan tha leh dik zawkte min hnial letna tur thil tam tak a awm chungin, Pathian kan rinna leh Pathian hi a awm ngei a ni tih hi kan thiam tawk beitham tak hmangin kan sawi dawn a ni. 

Pathian awm rinna (Theism)

Pathian awm rinna/Theism hi Greek tawng 'Theos/God' leh 'ism' atanga lakkawp a ni a, Pathian/pathian a awm rinna tiin kan sawifiah mai thei awm e. Zau taka sawi chuan, thlarau emaw thilsiam famkim leh thiltithei tak emaw, a bik takin Kristian, Juda leh Muslim-te’n khawvel siamtu leh thununtu anga an biak thin, chumi chu awma kan rinna hi a ni tiin kan sawi thei bawk. 

Isua Krista ringtute chuan Kristian Theism kan zui a, a thu leh a Fapa Isua hmanga inpuangtu Pathian dik pakhat chauh chu kan ring a ni. Chutianga kan rinna nghet bur mai chu Science leh Philosophy lama mi thiam chungchuang pathum - David Hume, Bertrand Russell, leh Richard Dawkins-te’n an dodalna thenkhat kan en dawn a. Keini ang chuan a famkimin kan sawi ve thiam lo tih erawh phat rual a ni lo e. 

David Hume

David Hume (1711-1776) hi Scottish philosopher a ni a, English tawnga Philosophy ziaktu tha ber nia ngaih a ni fo. Metaphysical (a taka hmuh tur awm si lo, Science thiamna hmanga sawifiah theih loh, mahse kan sawifiah theih si - hmangaihna, Pathian adt) thil lakah fimkhur hle mah se, sakhaw lam a ngaihven hle a ni. David Hume hi  Pathian awm ring lo mi anga ngaih a ni a, mahse Pathian awm ring lo emaw Agnostic (Pathian a awm leh awm loh chiang lo) emaw Deist (Pathian awm ring sia sakhaw awm/ din tûlna hre lo mi) a ni em tih kha David Hume hi a thih dawnah khan chiang takin kan hre hran lo. 

Engpawhnise, a kut chhuak langsar tak chu 'Dialogues Concerning Natural Religion' kum 1779 a chhuah kha a ni a. Chutah chuan Pathian a awm rinna hi a dodal a nih kha. Hume-a’n a Dialogues-a Pathian awm rinna a dodalna nasa ber chu sualna leh Pathian nunphung, dikna leh felna hi a ni. A ngaihdan chuan khawvela sualna tam tak awm reng si, chung siamtu Pathian chu mi fing, tha famkim leh thiltithei anga ngaih chu a theih loh. A rin dan chuan Pathian hi awm ta se, a chhia leh tha insual renga buaina awm chinfel hi a ngaihsak lo hle niin a ngai a.. Hei hi Pathian awm ring tute tana chhan tur (intellectual challenge) harsa ber a ni pawhin a lang. 

Pathianin mihringte a siam khan zalen taka thutlukna siam theihna a pe a. He an theihna hi hnawl ni ta se, Pathian kan hmangaihna (the supreme ethic) chu duhthlanna a ni lo vang a, tihluihna a ni ang. Chuti a nih chuan hmangaihna tak tak a ni lo vang. Kohhran Pa Augustine (354-430) chuan he thu hi a lehkhabu 'On the Free Choice of the Will'-ah khan a sawi a, duhthlanna zalenna hi mihring min siamtu a ni tih a sawi. Pathian chuan duhthlang theiin min siam a, chu chu zalen taka Amah chawimawi, rin leh zui kan thlan theih nan a ni. Chuvângin, hmangaihna, zahna, rinna, leh thuâwihnaah chuan zalên taka thu tlûkna siam theihna chu a awm a ni. Chumi rahchhuah pakhat chu duhthlanna thenkhat chu a rapthlak emaw, a sual emaw a ni dawn a ni (Eden huana Adama leh Evi thu awih lohna chhiatthlak tak kha). Chuvang chuan sual tihbo theihna awmchhun chu duhthlanna zalenna tihbo hi a ni. Chuvângin, sual chu mihringte duhthlanna zalên rah chhuah mai a ni.

John Stackhouse chuan hetiang hian a sawi a: Pathian chuan mi dangte hmangaih leh hmangaih nih a duh a. Pathianin mihringte hi chu ngaihtuahna nei chuan a siam a ni. Chutiang inpawlna nei thei tûr chuan Pathian chuan duhthlanna zalênna min pêk a ngai a, a chhan chu hmangaihna chuan tihluihna nei mah se, amahin emaw nawr luih emaw a nih loh hunah chauh awmzia a nei a ni. Mahse, he duhthlanna zalên hi Pathian hmangaihna hlimpui tûr leh Pathian hmangaih let nâna hman ni loin Pathian leh mahni ṭhatna tûr dodâl chungin mahni kawng zawh tûra hman sual theihna a keng tel a. Hei hi Eden huana Adama leh Evi chanchin hian a tarlang a ni. 

Pathian hian sual a ngaihsak lo tihna a ni lo a (Thuf. 6:16, 15:26; Sam 5:4), nungchang leh sual nihnphung te hi mihringte sualna (Pathian thu awih loh tura duhthlanna zalen) avanga lo awm a ni. 

Bertrand Russell

Gear thlak danglamin, Agnostic philosopher lar tak Bertrand Russell-a (1872-1970) chuan he khawvela thil awm zawng zawng hi atom-te'n tihpalh thilthua an phuah rem avanga lo awm a ni tih ngaihdan chu 'The Free Man’s Worship' tih thupui hmanga ziakin Pathian rinna a dodal a. Engmah hi kan tum ang taka siam chhuah a awm lo niin a ngaidan atang chuan a lang. 

Timothy Keller, 'The Reason for God' tih lehkhabu ziaktu chuan, kan hriat loh Pathian kan chhuichhuah theihna hmanrua chu, thilmawi kan hriatna nen hian thuhmun reng ang a ni tiin a sawi a. He a thusawi hi uluk taka ngaihtuah chian chuan nghawng a neih nasat dan tur hi hai rual a ni lo. Thilmawi leh nalh te hi engmah a ni lo a, mahse i thluaka hriatna thazam te chuan (neurological hardwired) mawi ti turin a lo chhang let mai a ni tiin a sawi a. Mahse chu chu a ni tak tak em?

Zaipawl hotupa Leonard Bernstein-a chuan a lehkhabu 'The Joy of Music' ah chuan Beethoven-a rimawi mawinain nghawng a neih dan sawiin Beethoven-a hian thil tha tak tak, Van atanga lo chhuak, a tawpa i hriat theihna turin thiltihtheihna a nei a: chu chu khawvelah hian thil dik tak tak a awm tih hi a ni. A pumpuiah hian thil pakhat, a dan zawm rengtu a awm a, chu chu rintlak, min ti beidawng ngai lo tur thil hi a awm a ni tiin a sawi a. Chuvangin Beethoven-a rimawi te hi kan thluakin mawi ti turin a ngaihtuah chawp nge amah hian mawina a nei zawk?

Augustine-a chuan a lehkhabu "Confessions"-ah chuan duhthusam hi Pathian awmzia hriat theihna a ni, tiin a sawi a. Ka chau lutuk hian zan mut that ka duhna chu zanin hian a thleng dawn tih a finfiah lo nain, hetianga duhna ka neihna hi a tak nen a inzawm tih hi a dik a ni. C.S. Lewis-a chuan a lehkhabu 'Mere Christianity' -ah heti hian a ziak a, “He khawvela ka thil tawn reng reng hian lungawian famkim min pe thei lo a nih chuan a sawifiahna awm thei ber chu khawvel dang tana siam ka ni tih hi a ni" tiin a sawi a. 

Hêng zawng zawng hi Russell-a ngaih dân hmingthang tak nêna han chhui dawn hian, chutiang duhna tihlawhtling thei Pathian awm ta se, he Pathian hian thil thleng mai ni loin thiltum neiin min siam a nih a rinawm. Chu chu chhui chian tlak a ni.

Richard Dawkins

Khawvela lehkhabu ropui pawl 'The God Delusion' ziaktu chuan Pathian chu hetiang hian a sawi a, "Thuthlung Hlui Pathian hi thawnthu zawng zawngah chuan mi hreawm ber a ni tih chu sawi theih a ni: thikthu chhia, mi rilru te, hleih nei, phuba la duh, thisen chhuah duh hnam tithianghlim tu, hmeichhe haw em em,  mawngkawhur te haw em em, chi inthliarna duhtu, adt a ni" tiin a sawi a nih kha. 

Deuteronomy-a Thuthlung Hlui thu (7:1-5; 20:16-18) kan hmuh hi a chunga Dawkins-a thusawi ang hian Pathian ring lo te hian an tarlan tam ber a ni tlangpui. He changah hian Pathianin Israel mite chuan Kanaan mite tihboral tûrin a hrilh a. He thuziak hian mi tam tak a tibuai a, Dawkins-a’n a Pathian nihna a hmuhna hmun entir nan a hmang thei bawk. Pathian tha leh hmangaihna nei tak chuan engtin nge he thu hi a zirtir theih ang tih ngaihtuah chuan hriatthiam a har hle ang.

Hetianga Bible thuziak khirh tak hi awmzia nei tur chuan a hunlai boruak (context) hriattel a ngai a, Pathian chu tu nge a nih atangin a tan a ngai a ni. Pathian chu leia rorêltu tu ang a ni lo a, Joe Biden emaw Volodymyr Zelenskyy emaw ang a ni lo. Engkim siamtu leh Khawvel Lal a ni. Chutiang a nih lai chuan, Nunna petu a ni a, A duh hunah nunna a la thei a, engkim hi a thu thu a ni. 

A dawt lehah chuan A thupek chu a dik em tih ngaihtuah chian a ni (dikna sawifiah chu keimahni kutah awm ang maiin). Mihring kan nih angin, mahni invenna atan emaw, mi dangte humhimna atan emaw, indona dik takah emaw, mi dangte nunna lak chu a dik nia kan hriat hun a awm thei. He thuziak-a Kanaan mite chungchânga kan hriatthiam tûr chu hei hi anmahni tihhlum tûra thil tih tûr awmze nei lo tak tak a ni lo tih hi a ni. Kanaan mite chu mi sual tak an ni a, an pathian dang biakna tenawm takah chuan thlarau lamah an hlauhawm hle.

Pathianin Israel fate hnênah, "In fel avang emaw, in rilru dik avang emawin an ram chu in luah dawn lo va, heng hnam suala avang leh LALPAN in pu Abrahama te, Isaaka te, Jakoba te hnena a chhehcham thu tinghet turin LALPA in Pathianin anni chu ahnawchuahsak che u a ni zawk e" tiin chiang takin a hrilh a nih kha (Deut. 9:5).

An sualna tarlan tur pakhat chu naupang hmanga inthawina hi a ni. Timothy Fox-a chuan heti hian min hriattir a, “An fate chu pathian Moleka hnena inthawina atan meipuiah nung chungin an hal a. Chu thiltih pakhat chauh chu an boral vek theihna tur khawpa sual lian a ni" tiin a sawi. 

Dawkins-a’n Pathian awm a dodalna dang chu science a ni. A ngaihdan chuan scienxe thiam tak emaw leh mi fing tak (sensible) i ni thei a, sakhaw mi i ni thei bawk. Tunlai science hi Bible-a khawvel thlirna atanga lo chhuak a ni. Francis Bacon, astronomer Kepler leh Galileo te, Mathematician leh Physic thiam tak Isaac Newton te chuan Pathian an ring vek a. An vai hian tunlai science hmasawnna atan bul tumtu an ni. Pathian chu inrelbawlna leh a nih  dan tur taka che thin Pathian a nih avângin, thilsiamte chu mumal taka awm tûrin an beiseiin an ngai a ni. Mi pakhat ngaihdan chu sual vangin a dik lo thei tih an hrethiam bawk a, chuvangin mi dangte chuan scientist pakhatin a sawi chu an finfiah a ngai a ni. 

Dawkins chuan Pathian leh science hi ngaihfin loh tur niin a ngai. Kum 1916 khan American psychologist James Leuba chuan zirchianna a nei a, scientist-te chu Pathian an ring em tih a zawtin tawngtaina te an nei ngai em tih a zawt a. Za zela 40 chuan an tih thu an nemnghet a, zaa 40 chuan an ti lo tih an nemnghet a, zaa 20 chuan eng kawng pawhin an ring lo. Edward Larson leh Larry Witham te chuan he zirchianna hi kum 1997 khan scientist-te nena zawhna inang chiah hmangin an ti leh a, a danglam vak lo tih an hmuchhuak. Pathian awm ring lo philosopher Thomas Nagle pawhin Dawkins-a’n thil tak tak a ngaihdan hi a pawm lo. 

Science hian engkim a sawifiah vek thei lo va, sakhaw rinna nen pawh inmil takin an awm dun thei bawk. Khawvela kan lo awm chhan hi tihpalh thilthu emaw, khawvela sual a awm avangin Pathian a awm thei lo tih emaw rin hi thil dik lo tak a ni bawk. Rin loh aiin Pathian rin hi a dik zawk.

Comments

Popular posts from this blog

Lal Isua Hmangaihna

Ramhlun North Pastor Bial Zaipawl in kum 2013 a an sak Lal Isua hmangaihna tih hla, T. Laldintluanga phuah hi tun lai ah hrelo kan vang hle awm e. He hla hi Zaithiam hrang hrang te pawhin an sa a. Lal Isua hmangaihna hi kan tan a tawkin engkima engkimah a rintlak zia puanchhuahna ropui tak a ni tih kan hre awm e.     He hla phuahtu T. Laldintluanga, Ramhlun North hi tunah hian Synod Choir (2018-2020) Conductor ni mek a ni a. He hla a phuah dan chanchin hi ka va zawt a, PDF in min lo pe thlap a, a chung ah ka lawm hle.  “He hla hi kum 2013 a ka phuah a ni a, heng hunlai hian a bikin thalaite ah mahni intihlum te, ruihhlo avanga thihna te, thih thut thutna ang chi kha a tam em em a, ka phak tawkin ka vei ve hle a ni. Chung ka thalai pui sual in a tihbuai mek, mahni intihhlum duhna hial nei, nun beidawnga tap mek te pawh chu Lal Isua hmangaihna hian a nghak reng ni hian ka hria a. Emau kawnga khualzin pahnih ten an khawhar hnem tura Lal Isua an sawm khan an va hlawhchham lo

BEISEINA NUNG

I Petera 1:3-9 A chunga kan tarlan Bible châng innghahna hi Petera te hun laia Asia Minor-a Kohhran țhang chak em em mai te chungchang lehkha a thawn ațangin a ni a. Helai 1:3-9 ah hian Pathian khawngaihnain Lal Isua tiha thawhnlehna hian beiseina nung min neih tir thu leh chu Lal Isua thiha thawhlehna chu kan chhandamna-chatuan nunna kan neih theihna tur a nih thu Petera hian min hrilh a. Beiseina hi keini ringtute chauh ni lo mi zawng zawng hian kan neih hi a pawimawh em em a. Beiseina hi mi rethei te chaw an ti hial țhin a ni. Miin beiseina a neih tawh loh chuan nun hlutna hi a hre tawh țhin lo a. Mi lar, zaithiam, Celeb etc pawh nise amah ah beiseina a awm loh chuan mahni intihhlum mai hi a thlang țhin. Hmanni lawk ah Linkin Park band-a an Vocalist Chester Bennington-a pawh inawkhluma an hmuh kha! Khang te kha a larin khawvelin an hriat nen-beiseina a neih tawh loh vang a ni ngei ang- a nunna kha amahin a inlak hial ni! Chuvangin beiseina neih pawimawh zia hi kan sawi

Phurrit a bo ta Kalvariah

Rev. John M. Moore a chu Kirkintilloch, Dunbartonshire, Scotland ah September 1, kum 1925 khan a lo piangin Pathian tihmi tak chhungkua atanga lo seilianin kum 16 a upa a nihin a paingthar a.    Glasgow, Scotland ah rawngbawlna/ministry zirin chu   lai vel kohhranah chuan rawng a bawl thin a. North America lamah a pem hmain nupui Esther Marr neiin Ontario, Canada-ah Baptist Pastor leh thurihtu ropui tak a ni a, November 2, kum 2017 khan a boral a. Rev. Moore hi Pathian hla phuah thiam tak mai a ni a, hla 150 chuang zet phuahin chung zingah chuan Mizote pawhin kan hriat lar em em ‘Phurrit a bo ta Kalvariah’(Burdens Are Lifted at Calvary) tih kum 1952 a a phuah hi khawvel deng chhuak khawpa a sulhnu a ni. He hla hi Mizo tawngin Rev. Lalrinmawia chuan mawi tak maiin min lehlin sakin tun hnaiah One in Christ te chuan mawi tak maiin an sa a nih kha. He a hla phuah mawi tak mai leh ringtute tana innghahna tlak Lal Isua a nih zia heti hian Rev. Moore chuan a sawi a- “Glas