Skip to main content

Reformed Theology leh Natural Science - Rinfela Zadeng (Vanglaini Article 2nd March 2024)

'Engkim hi Pathian siam a ni a; engkim chunga thuneitu a ni a; amah chauh chu a bul leh a tawp a ni' tih hi Reformed Theology kan sawifiah thiam dan awlsam ber a ni ang a, a innghahna chu Bible a ni. Chumi chhungah chuan chhia leh ṭha hriatna te, sualna leh chhiatna te, ṭhatna leh khawvel piah lam thil te thlenga beiseina te pawh kan khung leng awm e. Mihring sualna bul te, chhandam ngai kan nihna zawng zawng te pawh kan hmu a. Chumi ep chiaha chuan, a taka hmuha finfiaha, chhiarkawp dan hmanga a dikna chawhchhuaha finfiah theih te chauh hi thil tak a ni a. He khawvel leh engkim (universe) mai, nunna chen hian Pathian tel lo hian a lo awm thei reng a ni tih zawn chhuaha finfiah tumna hi natural science tiin kan sawi awlsam thei mai awm e. Biology thlirna tlang aṭang chuan khawvela (nature) thil thleng reng reng hi khuarel thil (natural) vek a ni a, hmangaihna, pawngsualna, rukruk, tuai/patil (homo-sexuality), natna leh lirghing te thlengin khuarel thil vek a ni tihna a ni thei. Chuvangin natural science aṭang chuan chhia leh ṭha/morality kan tih hi a awm thei tak tak lo ti ila, kan sawisual awm lo e. 

A bul aṭangin

Hman atang tawhin 'Engtia lo awm nge kan nih?' tih zawhna chhan tumin nasa takin thil kan lo chhui tawh a. Keini aia chungnung zawk 'tu emaw' a awma hriatna kan neiin pathian tam tak kan be bawk a nih hi. Hnam fing hmasa Grik hote'n pathian tam tak an bia a; Roger Bacon chuan - hriatna bulpui chu finfahna (emperical) hmanga hriatna kan neih te chauh hi hriatna hnar dik a ni a ti a. Chu chuan Renaissance, Reformation leh Scientific Revolution te a lo hring chhuak kan ti thei ang. 

Vawiinah phei chuan hmanraw ṭha ber ber hmangin kil hrang hrang aṭanga a chipchiar thei ang berin thil kan zirin kan chhui a, Pathian tel lo hian kan lo awm (exist) thei a ni tih hmuhchhuah tumin kan phe ta suau suau a. Keini ang mi mawl tan phei chuan hnial rual lohin mi thiamte thusawi hi a awihawmin a dik em em a; a finfiahna tam tak pawh min kawhhmuh ta a nih hi. Kan Bible te pawh Hebrai ho thawnthu bu pakhat, an chheh vel Asian Near East rama mi te thawnthu nen pawha danglam teh chiam lo angin an sawi a. Eng ber hi thudik ni ta? 

Pathian mamawh lo nunna

Kum 1859 ah Charles Darwin chuan 'On the Origin of Species by Means of Natural Selection' tih lehkhabu bengverh zet mai a tichhuak a; vawiin thlengin Science zirna huangah hmun pawimawh tak mai a chang zui a. He lehkhabu innghahna bulpui ber chu tuna thil nung chi hrang hrangte hi kan bul ṭanna thuhmun vek, zawi zawia lo danglam chhoa tun hi lo thleng ta kan ni e tih a ni a. A hranpaa siamtu/creator mamawhna tel loin hun lo kal chho zelin a tihdanglam chhoh nunna nei, chi hrang hrang/species a lo awm ta kan ni e tiin min zirtir a nih kha. Thil mumal lo (disorder) kha pangngai tak leh nihphung nghet (order) neiin kan lo awm ta ni tih kha Scientist te leh mihring chanchin zirtu/anthropologist Thomas Huxley te khan an pawm em em a. Eng emaw kan hmuh theih loh (metaphysical element, supernatural), thil nihphung awm tir tu kha kan mamawh ta lo tiin a sawi a nih kha.

Kum tluklehdingawn li kalta vel aṭanga hun lo inṭanin chutah chuan nunna a lo awm a, chu chu FUCA (First Universal Ancestor - nunna nei zawng zawngte thlahtu bul) an ti a. Chuta ṭang chuan hma lo sawn chhoin LUCA (Last Universal Common Ancestor - nunna nei zawng zawng te thlahtu bul tawpna ber) a lo awm leh a. Chuta ṭang chuan kum maktaduai tam tak paltlangin Bacteria, Archaea leh Eukarya te lo awmin nunna chu a lo changkang chho zel a; mihring, zawng, sangha, thing adt te chu tuna kan nihna ang hian kan lo insiam chho ta zel mai a ni tiin an sawi.

Engtin zel nge?

'Evolutionary biology' chuan nunna he khawvela alo darh dan a sawi a, nimahsela a bul, khawi aṭangin nge nunna alo awm tih hi ring lo mi te tan pawh chhan awlsam tak a ni lo thung. Anni chuan 'abiogenesis' kan tih mai thilnung lo aṭangin thil nung a lo insiam tih hi an pawm a. Chumi awm theihna 'proof' tu nia an sawi, science experiment lar tak Miller and Urey experiment te ngei pawh kha a awmsa (nature) a kan hmuh theih miah lo hmanrua an lo hmang nasa hle tih hmuhchhuah a ni a. Tin, nunna lo awm thei tur hmanrua/material kha zaa hmunkhat vel a ni a, a bak zawng chu thil hlauhawm (toxic material) vek a lo ni a. He enchhinaah hian - amino acids hian protein a siam lo a, protein hian an mahni chauhin nunna an siam lo tih an hmu tel niin an sawi. Chu chuan thil mawl/simple taka aṭanga chipchhiar tak emaw hlawm khawm ṭha tak emawa (complex) insiam tur kha a dang thei tih hmuhchhuah a ni bawk. Pathianin engtin nge thilnung hi scientific takin a siam tih kan hre lo ang bawk hian science pawh hian alo insiam chhuah dan chu rin thu bakin ala sawi thei bik lo ang.

Evolutionist te sawi ang hian nunna nei zawng zawngte hi thlahtu inṭawm aṭanga lo chhuak vek kan ni tih hi a dik famkim em tih hi Scientist tamtak te chuan zawhna chhan harsa tak a ni tih hi an ṭan chhan a ni. Sik leh sa, kan chhehvel thil avangin mihring/thilnung hi lo danglam thei mahila, chu chuan kan thlahte zelah danglamna neisain an lo piang chhuak lo tih hi an ṭan chhan ve pakhat a ni. 

Evolutionist-te chuan eng emaw avangin (random mutations), siamtu leh duangtu awm loin nunna chi thar (DNA strand) a awm thei niin an sawi bawk a. Mahse, hei hian Mathematics lama harsatna thuk tak a siam a; Computer program-ah hian character thar hrang hrang random-a dah luh a nih chuan, computer program ṭha zawk, awmze nei tak, hnathawk thei siam chhuah ai chuan computer kha a tichhe vek thei zawk a ni.

James Shapiro (1992)-a rawtna angin Natural Genetic Engineering tia hriat, hmaraw hmanga finfiahna (materialist theory) dang pakhat chuan thil thar lian ber ber hmuhchhuah te chu sawifiah a tum a. A hnuah chuan insiam danglam thei tura duansa ni se (pre-programmed adaptive capacity) tiin a rawt a, chu chu pawn lam thilin a tichhuak thei a, chu chuan protein thar ṭhenkhat a siam thei a, chungte chu gene-ah a awm tawh a ni. Chuvangin 'mutation' tam tak hi random tak tak a ni lo va, pre-programmed a ni zawk tiin an sawi a. He 'pre-programmed information' lo chhuahna chungchanga zawhna chu a la awm tho a. Chuvangin chemical evolution theory chu a hlawhchham a, a chhan chu cell nung chhunga amino acid (nunna siamtu) te chu a nih dan tur anga awm tur (three-dimensional protein molecule) chuan eng emaw (information) a mamawh vang a ni. 

Bible aṭanga thlirna

Genesis bung 1-na kan en chuan Pathianin lei leh van a siam dan kan hmu a; mihring tih loh nunna nei dang zawng zawng te chu an chi awm dan tur ang ṭheuha awm tura a siam thu kan hmu leh a. Bible hi Science/Biology zirna bu a ni lo a; a hun laia mite hriatthiam tur tawka mawl leh awlsam takin Pathian chu mihringte hnenah a in puang mai a. Chu chu mawl viau mah se vawiin thlengin a tunlai (advance) viau bawk si a ni.

Nunna lo awm dan leh nunna chhunga thil awm hrang hrang, nunna lo siam chhuak theitu (chemical) chi hrang hrang te hi ngun taka an zir chian chuan, fel tak maia ruahmansa (programme) leh thiam taka lo duan (intelligent design) a ni tih hi an hmu chhuak zel a ni. Evolution avang hian nunna nei te hi chi tamtakah (species) chuan lo chhuak thei ta teh reng pawh nise, nunna lo awm ṭanna tak tak hi chu eng emaw vanga lo thleng thei a ni tih pawma rin tawp mai hi chu - Pathian siam a ni - tih rinna aia nasa rinna thuk neih a ngai ang. 

Engkim siamtu Pathian 

Nunna awm tura kan mawmawh thil (chemical) te hi awmze nei tak leh a nih dan tur ang taka chawhpawlha nunna siam chawp tum hian scientist te hian hma han lak mek mah se la, chutianga nunna (life) thar hlak lo chhuak tur khawpa hmasawnna hi chu vawiin thleng hian hriat tur a la awm lo a. A duangtu leh nung tura thupea siamtu (external locus of control) hi a awm ngei a ni tih hi huai takin kan sawi thei ang. Chu chu keini Kristiante chuan Pathian a ni tih kan pawm a; Pathian hi engkim siamtu leh thuneitu a nih thu kan hmuhna 'Reformed Theology' hnawl theih a ni lo. 

Vanglaini

Pathian rin hi a tunlai a; Science thiamnain a thlen phak piah lama awma nung Pathian biaka rin hi a changkangin a tunlai reng a ni.

Comments

Popular posts from this blog

Lal Isua Hmangaihna

Ramhlun North Pastor Bial Zaipawl in kum 2013 a an sak Lal Isua hmangaihna tih hla, T. Laldintluanga phuah hi tun lai ah hrelo kan vang hle awm e. He hla hi Zaithiam hrang hrang te pawhin an sa a. Lal Isua hmangaihna hi kan tan a tawkin engkima engkimah a rintlak zia puanchhuahna ropui tak a ni tih kan hre awm e.     He hla phuahtu T. Laldintluanga, Ramhlun North hi tunah hian Synod Choir (2018-2020) Conductor ni mek a ni a. He hla a phuah dan chanchin hi ka va zawt a, PDF in min lo pe thlap a, a chung ah ka lawm hle.  “He hla hi kum 2013 a ka phuah a ni a, heng hunlai hian a bikin thalaite ah mahni intihlum te, ruihhlo avanga thihna te, thih thut thutna ang chi kha a tam em em a, ka phak tawkin ka vei ve hle a ni. Chung ka thalai pui sual in a tihbuai mek, mahni intihhlum duhna hial nei, nun beidawnga tap mek te pawh chu Lal Isua hmangaihna hian a nghak reng ni hian ka hria a. Emau kawnga khualzin pahnih ten an khawhar hnem tura Lal Isua an sawm khan an va hlawhchham lo

BEISEINA NUNG

I Petera 1:3-9 A chunga kan tarlan Bible châng innghahna hi Petera te hun laia Asia Minor-a Kohhran țhang chak em em mai te chungchang lehkha a thawn ațangin a ni a. Helai 1:3-9 ah hian Pathian khawngaihnain Lal Isua tiha thawhnlehna hian beiseina nung min neih tir thu leh chu Lal Isua thiha thawhlehna chu kan chhandamna-chatuan nunna kan neih theihna tur a nih thu Petera hian min hrilh a. Beiseina hi keini ringtute chauh ni lo mi zawng zawng hian kan neih hi a pawimawh em em a. Beiseina hi mi rethei te chaw an ti hial țhin a ni. Miin beiseina a neih tawh loh chuan nun hlutna hi a hre tawh țhin lo a. Mi lar, zaithiam, Celeb etc pawh nise amah ah beiseina a awm loh chuan mahni intihhlum mai hi a thlang țhin. Hmanni lawk ah Linkin Park band-a an Vocalist Chester Bennington-a pawh inawkhluma an hmuh kha! Khang te kha a larin khawvelin an hriat nen-beiseina a neih tawh loh vang a ni ngei ang- a nunna kha amahin a inlak hial ni! Chuvangin beiseina neih pawimawh zia hi kan sawi

Phurrit a bo ta Kalvariah

Rev. John M. Moore a chu Kirkintilloch, Dunbartonshire, Scotland ah September 1, kum 1925 khan a lo piangin Pathian tihmi tak chhungkua atanga lo seilianin kum 16 a upa a nihin a paingthar a.    Glasgow, Scotland ah rawngbawlna/ministry zirin chu   lai vel kohhranah chuan rawng a bawl thin a. North America lamah a pem hmain nupui Esther Marr neiin Ontario, Canada-ah Baptist Pastor leh thurihtu ropui tak a ni a, November 2, kum 2017 khan a boral a. Rev. Moore hi Pathian hla phuah thiam tak mai a ni a, hla 150 chuang zet phuahin chung zingah chuan Mizote pawhin kan hriat lar em em ‘Phurrit a bo ta Kalvariah’(Burdens Are Lifted at Calvary) tih kum 1952 a a phuah hi khawvel deng chhuak khawpa a sulhnu a ni. He hla hi Mizo tawngin Rev. Lalrinmawia chuan mawi tak maiin min lehlin sakin tun hnaiah One in Christ te chuan mawi tak maiin an sa a nih kha. He a hla phuah mawi tak mai leh ringtute tana innghahna tlak Lal Isua a nih zia heti hian Rev. Moore chuan a sawi a- “Glas