Skip to main content

Physics leh Pathian -Rinfela Zadeng (Vanglaini 20th May 2024)

'A Brief History of Time' lehkhabu ropui tak ziaktu Stephen Hawking (English theoretical physicist and cosmologist) a hi tumkhat chu Discovery Channel - Curiosity Television series- a an kawmna an tichhuak a. Hetah hian a lehkhabu pakhat, Leonard Mlodinow nena an inziah tawm 'The Grand Design' tih atangin khawvel leh thil siam zawng zawng (Universe) lo awm tur hian Pathian hi a tel kher a ngai lo e tiin a sawi a. Amah hi mi thiam a ni a, khawvel pawhin a thusawi hi an pawmin an awih em em a; Pathian awm ring lo/atheist te tan phei chuan innghahna tlak tak a ni ang. 

Engtin maw a sawi?

Stephen Hawking-a Science thiamzia leh a chanchin ringawt hi lehkhabu ropuitak daih a ni a; chuvangin a chanchin hi kan sawi thui lo mai ang a. Discovery Channel Tv Series -Curiosity - in an tihchhuah atanga Stephen Hawkins-a thusawi (arguments) chu hetiang deuh hi a ni a -

1. A nghawngtu chu a thil nghawng aiin a awm hmasak angai.

2. Hun intan hmain thil siam/universe te hi lo awm tan turin hun a awm lo.

3. Chuvangin, thil siam/universe hi awm tirtu a awm lo a ni. 

Heti hian han sawi belh ta ila -

1. Pathian awm rinna hian thil siam zawng zawng/Universe lo awmtirtu a mamawh a;

2. Mahse Universe hian awm tirtu a nei thei lo.

3. Chuvangin Pathian awm rinna/theism hi awmze nei lo mai a ni e. 

Mi thiam chungchuangin hetianga fiah tak maia Science hmanga khawvel leh thil siam dang zawng zawng lo awm tur hian Siamtu a mamawh kher lo a han ti chu a awihawm ngawih ngawih mai a ni. 

Kalam cosmological argument (KCA)

Kan sawi thui zel hmain American Philisopher/apologist Dr William Lane Craig-a thesis pakhat Kalam cosmological argument (KCA) hi han en ve leh ila - 

1. Thil awm tan apiang hian chhan/awmtirtu a nei vek a,

2. Universe pawh hi a awm tan a;

3. Chuvangin, Universe pawh hian chhan/awmtirtu a nei a ni.

He hnialkhan/argument hi Kristian Physicist te chuan tanchhan atan an hmang lutuk lo thung. 

Hawking-a chuan Universe chhunga engkim - awm ṭan hun nei hian - pawn lam aṭanga awmtirtu a awm a ring a; mahse Universe hian pawn lam aṭanga awm tirtu a neih a ring lo. A chhan chu thil awmtirtu chu a thil awmtira aiin a awm hmasak a ngai a. A sawi dan chuan - Universe/thil siam zawng zawng awm hmain, chutiang awmna hun a awm lo - a awmtirtu tan thil han awmtirna hun a awm dawn lo tiin a sawi. 

Thil thlen chhan reng reng chu a nghawng chhuah aiin a lo thleng hmasa zawk zel em?

Hawking-a ngaihdan innghahna hmasaberah chuan thil thlen chhan reng reng chu a nghawng chhuah aiin a lo thleng hmasa zawk zel. Tawngkam danga sawi chuan, thil thleng leh a nghawng inkungkaihna tih hian hun a innghat a nihna hi lak hran theih a ni lo. Hetiang hi a lo ni reng a nih chuan thil thlenchan innghahna (causal principle) hi khawvel lo awm tan dan chhui nan chuan a tlak lo a ni ang. He Hawking-a ngaihdan hi hnawl nachhan tur tha tak kan nei tiin a sawi theih. Hun a innghat a nihna hi causation (chhan engemaw avanga thil thleng emaw thil lo awm emaw) ze langsar tak chu ni mahse lakhran theih loh khawpa a ze pui ang maia Hawkinga’n a ngai hi chu a dik thei lo ang.

Thil thlen tirtu emaw awm chhan emaw chu a nghawng chhuah aiin kawng hnihin a lo awm hmasak dan a sawifiah theih ang – hun a innghat hmanga sawifiah emaw, thil awmphung reng a nihna atang emawa sawifiahin. Entirnan, cushion/thutna dûpah ball a awm a, chu chu an awm tirh hun leh awm chen inang reng ni ta se  - hman atanga tun thlengin (coeternal- awm chin sawi theih loh khawpa rei).  Ball avang chuan cushion-ah chuan khuar a lo insiam ta a. Kha khuar kha eng vanga lo awm nge? A tu zawk nge awm hmasa a sawi theih si loh a ni dawn si a; Hawking a ngaihdan ang hi chuan khuar chuan awm chhan a nei lo tihna a ni ang. Mahse chhan nei lo chuan khuar kha a a awm ngawt thei dawn lo chiang si a. Ball rihnain a delh avang khan cushion-ah chuan khuar a insiam tih a lang reng mai a, mahse tun kan thu ngaihtuah mekah hi chuan an awm tan hun sawi theih a nih miau loh avangin ball a awm atang khan khuar kha a lo awm ta tih theih ngawt erawh a ni si lo. Hemiah pawh hian thil awm chhan/awm tirtu chu a nghawng aiin a hun thu a chhutin a awm hmasa tiin a sawifiah ngawt theih loh tih a lang reng mai. Hetah hi chuan a chhan leh a nghawng chuah inlaichin dan chu a hun thu a sawifiah theih a ni lo, mahse an awmdan kan hmuh theih atangin kan sawifiah a ngai zawk ta a ni. An inkungkaih dan chu temporal (huna innghat, hun nena inkungkaih tlat sawina) ni loin logical (thil awm phung reng) tihna a nih chu. 

Hei hian a lantir taka chu temporal framework (hun nena inkungkaihna nei, hun daidanna chhungah) chhunga causation (thlentu thil dang a awm vanga thil lo thleng emaw lo awm emaw) chu hriatthiam theih, awmze nei a lo ni zawk a. Chutih rualin hun daidanna pawn lamah 'causation' chu thleng thei nita se, hun awm hma khan universe chu awm chhan (awm tirtu) neiin a lo awm thei tho tihna a ni ang. Hawking-a hian hunin a daidanna chhunga ngaihtuahin universe hian a awm hma a, amah lo awmtirtu dang a nei thei lo tiin a sawi a, a dik viau ang. Mahse a tihsual erawh chu universe hian a awm hma a awm, amah awmtirtu a nei thei lo tawp a ni a tih hi a ni. Hun kan hriatthiam dan huam chhung atanga thlir a, chumi atang chauha universe lo awmtirtu a awm theih loh dan a sawi hian ngaihdan kal khat mai a lantir a, a ngaihtuah kim tawk lo tihna a ni. Chuvang chuan Canadian philosopher/mathematician Alexander Pruss-a pawh hian 'causation' kan ngaihtuah a, hun nena inkungkaih zawng khera ngaihtuah hmasak hi a atthlak a ti ve bawk. 

Hun ringawt hi thil awmchhan a ni thei em?

Hun awm dan phung leh thil awm chhan/awm tirtu chungchang han ngaihtuah ila,  hun hian thil a awmtir thei reng em ni? Thil awmtirtu leh a thil awm tir taka te chu hun huam chhungah thleng bawk mah se, a awmtir theih dan kawngah erawh hun chuan tih ve a nei lem lo. Thil thleng leh a nghawng chhuah chungchangah chuan hun chu tel ve zel mah se, hun chu a pawimawh ve vak lem lo tihna a nih chu. Anih chuan hun awm lohnaah chuan thil awm chhan leh a nghawng chhuah inlaichinna (causal relationship) chu a awm thei dawn lo tihna a ni ang em? Mahse hun chu 'causal relationship' a thlen theih nan a tangkaina nei vak lo a nih si chuan hunah chuan a innghat lo chu a ni phawt mai. Amaherawhchu thil awm leh a awm chhan sawifiah nan thleng hmasa nia ngaih kan nei mai a ni.

Vanglaini

Thil awmtirtu (cause) chu a thiltih/nghawngin(effect) a zui zel ni a sawi chu pawm har kan ti mai thei. Heti zawng hian sawi ila a fiah zawk maithei e - thil awmtirtu/awm chhan leh a nghawngte chu an awm rual deuhthaw a ni e.

William Lane Craig-a’n a sawi ang hian C hi thil awm chhan, E hi a nghawng chhuah ni ta se. C a bo veleh chauh E chu rawn awm tur a ni kher ang em? Ni lovang. Mahse hun chu inzawm zela kal a ni a, thiltih (C) a zawh chiah leh a nghawng chhuah (E) lo lan inkar kha indawt zat anga lang pawh ni se, chu mi inkarah chuan hun rei lo te tal chu a tla ngei ngei ang. Anih chuan E chu engtin nge a lo awm ngawt theih tih chu zawhna har tak ala ni thei cheu - a chhan chu thiltih C a zawh hun leh E lo awm inkara hun tawiteah khan E lo awm tir theitu tur thil dang reng a awm si lo a.  Hemi awmzia chu Hawking-a sawi anga thil thlen tirtu 'cause' leh a nghawng chhuah 'effect' hi pakhat awm hmasa a, pakhat lo awm ve leh a, inzui anga kan sawi fiah hian zawhna dang a piang leh tho a, a sawifiah tak tak chuang lo.

Causal relationship-ah reng reng chuan thil titu leh a nghawng chhuah chu a rual deuh thawin a awm thin reng a. Chutiang anih chuan, Pathianin universe hi a awm tir a, tichuan universe chu a lo awm ta a ni tih ngaihdan chu a dik lohna a awm bik lo ang. Pathianin thilsiam bultanna atana a thiltih hmasak ber khan hun awm hmasa ber a rawn siam, a, tichuan universe chu a lo insiam zui ta a, Pathian chu a titu, tichuan, a nghawng chhuah chu universe a ni.

Hawking chuan ‘hun pawh hi Big Bang atanga lo awm tan ve chauh a ni a, thil engmah amah han siam thei, mi nung emaw nung lo emaw pawh ni se, a awm hma a awm thei reng an awm lo e,’ a ti a. Chutia thil engmah an awm thei lo tihah chuan ‘physical law’ (universe chhunga thil hrang hrang in dan ang maia an zui awm phung hrang hrang - inhip tawnna/gravity te) pawh a tel tur a ni ang a. Chutiang anih chuan Hawking-a sawi ang hian gravity pawh chuan engtinnge universe lo awm tannaah chuan awmzia a neih theih ang? Universe awm hma a engmah a awm theih si loh chuan gravity pawh chu ala awm dawn lo tihna a ni dawn a. Universe insiam naah Hawking-a sawi anga gravity hi a pawimawh a nih si chuan universe awm hma chuan a awm a va tul si ve? Universe awm tan hmaa gravity lo awm chu thil theih ni a sawi siin, universe awm hmaa Pathian awm chu theih loh ti a sawi tlat mai chu thil awmze nei lo tak a ni lo ang maw? Hawking-a pawh hi a ngaihdan a mumal tawk lo a ni. 

Hawking-a a ngaihdan pahnihnaah chuan ‘hun bul tanna (universe lo awm tan tirh) hmain hun a awm thei lo’ tih a ni. Mahse ani chuan hun tuna kan hriat dan chauh hi a ngaihtuah a (hun kan hriat chu past, present leh future awm a inzawm zel a kal, thil thleng te nen a inzawm tlat). Mahse hei bakah hian hun chi dang ala awm thei ang. Entirnan, Pathian hi universe ami engmah la awm hmain a awm a ni tiin kan han ngaihtuah ta a, chutah chuan eng thil mah ala awm lo a, hun pawh ala awm lo. Mahse khawvel siam tura Pathian inruahman chhung khan hun tlem tal chu a awm ngei ang. Chumi awmzia chu, hmuh theih leh khawih theih thil khawvel engmah awm hma pawh hian hun chu a lo awm thei na meuh mai. Chu chu dik ni ta se, Hawking-a a ngaihdan pahnihna hi kan hnawl thei ang.

Engkim bul Pathian

A khaikhawm nan chuan, Hawking-a ngaihdan pakhatna kan sawi tak khi a dik theih lohna chhan tha tawk tak a awm. Temporal causation hi causation awm thei awm chhun a ni lo a, tin, temporal causation hian temporal priority a phut kher lo thei bawk. Tin, a ngaihdan pahnihna chungchangah pawh hian hun kan hriatthiam dan hi hun awm theih dan awmchhun a ni kher lo thei. Tin, tuna hun kan hriat dan piah lamah hian hun dang awm ta se la, chumi anih chuan universe ngei awm hma pawhin Pathian a awm thei ngei tihna a ni ang a, universe lo awmtirtu tur thil thlengte chu universe awm hma daihin a lo awm tir thei bawk tihna a ni ang.  Chutiang anih chuan Hawking-a ngaihdan ‘universe hian awm chhan emaw awm tirtu emaw a nei thei lo’ a tih hian tan chhan nghet a nei lo tihna a ni ang. Chutihrualin, Kalam cosmological argument leh thil dang dangte hian Universe hian awmtirtu a nei ngei a, chu awm tirtu chu Pathian a ni tihah tanchhan rintlak tak an nei ve tho tho a ni. 

Universe zawng zawng siamtu Pathian chu - hunin a phuar ve loh, taksa pianphung nei lo, hunawl leh hmunawl mamawh ve lo (Timeless, Spaceless, Massless) a niin kan ring a, heng pianphung (dimensions) te awm hma pawha awm 'a tir a awm" anih avangin "awmtirtu/cause" a mamawh ve lo. Computer chhunga hmanrua/chips te hi computer siamtu an ni lo - computer pawna awm mihring te hi computer siamtu an ni.

Comments

Popular posts from this blog

Lal Isua Hmangaihna

Ramhlun North Pastor Bial Zaipawl in kum 2013 a an sak Lal Isua hmangaihna tih hla, T. Laldintluanga phuah hi tun lai ah hrelo kan vang hle awm e. He hla hi Zaithiam hrang hrang te pawhin an sa a. Lal Isua hmangaihna hi kan tan a tawkin engkima engkimah a rintlak zia puanchhuahna ropui tak a ni tih kan hre awm e.     He hla phuahtu T. Laldintluanga, Ramhlun North hi tunah hian Synod Choir (2018-2020) Conductor ni mek a ni a. He hla a phuah dan chanchin hi ka va zawt a, PDF in min lo pe thlap a, a chung ah ka lawm hle.  “He hla hi kum 2013 a ka phuah a ni a, heng hunlai hian a bikin thalaite ah mahni intihlum te, ruihhlo avanga thihna te, thih thut thutna ang chi kha a tam em em a, ka phak tawkin ka vei ve hle a ni. Chung ka thalai pui sual in a tihbuai mek, mahni intihhlum duhna hial nei, nun beidawnga tap mek te pawh chu Lal Isua hmangaihna hian a nghak reng ni hian ka hria a. Emau kawnga khualzin pahnih ten an khawhar hnem tura Lal Isua an sawm khan an va hlawhchham lo

BEISEINA NUNG

I Petera 1:3-9 A chunga kan tarlan Bible châng innghahna hi Petera te hun laia Asia Minor-a Kohhran țhang chak em em mai te chungchang lehkha a thawn ațangin a ni a. Helai 1:3-9 ah hian Pathian khawngaihnain Lal Isua tiha thawhnlehna hian beiseina nung min neih tir thu leh chu Lal Isua thiha thawhlehna chu kan chhandamna-chatuan nunna kan neih theihna tur a nih thu Petera hian min hrilh a. Beiseina hi keini ringtute chauh ni lo mi zawng zawng hian kan neih hi a pawimawh em em a. Beiseina hi mi rethei te chaw an ti hial țhin a ni. Miin beiseina a neih tawh loh chuan nun hlutna hi a hre tawh țhin lo a. Mi lar, zaithiam, Celeb etc pawh nise amah ah beiseina a awm loh chuan mahni intihhlum mai hi a thlang țhin. Hmanni lawk ah Linkin Park band-a an Vocalist Chester Bennington-a pawh inawkhluma an hmuh kha! Khang te kha a larin khawvelin an hriat nen-beiseina a neih tawh loh vang a ni ngei ang- a nunna kha amahin a inlak hial ni! Chuvangin beiseina neih pawimawh zia hi kan sawi

Phurrit a bo ta Kalvariah

Rev. John M. Moore a chu Kirkintilloch, Dunbartonshire, Scotland ah September 1, kum 1925 khan a lo piangin Pathian tihmi tak chhungkua atanga lo seilianin kum 16 a upa a nihin a paingthar a.    Glasgow, Scotland ah rawngbawlna/ministry zirin chu   lai vel kohhranah chuan rawng a bawl thin a. North America lamah a pem hmain nupui Esther Marr neiin Ontario, Canada-ah Baptist Pastor leh thurihtu ropui tak a ni a, November 2, kum 2017 khan a boral a. Rev. Moore hi Pathian hla phuah thiam tak mai a ni a, hla 150 chuang zet phuahin chung zingah chuan Mizote pawhin kan hriat lar em em ‘Phurrit a bo ta Kalvariah’(Burdens Are Lifted at Calvary) tih kum 1952 a a phuah hi khawvel deng chhuak khawpa a sulhnu a ni. He hla hi Mizo tawngin Rev. Lalrinmawia chuan mawi tak maiin min lehlin sakin tun hnaiah One in Christ te chuan mawi tak maiin an sa a nih kha. He a hla phuah mawi tak mai leh ringtute tana innghahna tlak Lal Isua a nih zia heti hian Rev. Moore chuan a sawi a- “Glas