Skip to main content

Thil pathum - Science, Philosophy leh Theology

Kan thupui tarlan pathumte hi Sap ṭawng nimah se kan pianpui ṭawng ang maia kan hriat te an ni a. An mahni ngau ngau hi kan hre thuk lo a nih pawhin an hming leh an hawi lam hi chu a thawi them tal chuan kan hre vek awm e. He thil pathum hian khawvela mihringte hi a tuam a; mihring leh khawvel awm chhunga kan buaipui tur a ni bawk. An pathuma an ṭan tlan vek ṭum a awm a; chak zawk nih tuma an insual ṭum pawh a awm bawk.

Science 

Khawvela hnam fing hmasa chu Grik hi niin mi tam tak chuan an ngai a; Grik mi fing/philosophers te khan khawvel hi engtia lo insiam nge tih kha zawn chhuah an tum niin Tim Lambert chuan a sawi a. Thales, Anaximander, Pythagoras leh Empedocles te hi Science buaipuitu hmasa pawl an ni a.  Empedocles (c. 494-434 BC) khan khawvel hi thil pali - lei, tui, boruak leh meiin a siam a ni e tiin a lo sawi tawh a nih kha. Chu chu Aristotle (384-322 BC) khan pawmin khawvel siamtu pangana chu - ni, thla leh ni heltu arsi/planet te hi an ni e tiin a sawi belh a. Ramsa chanchin hriat tumin zoology lam a zir ta hial a nih kha. 

Kum BC 650 velah khan Nineveh -ah chuan Neo - Assyrian te chuan van khi hmun riatah an lo ṭhensawm tawh bawk a. Chu an ṭhensawmna Map lem pawh chu The Trustees of the British Museum-ah hian a awm a nih kha. Isua pian hnu kum AD 2-na velah Ptolemy chuan van sang chanchin lo zirin kan awmna lei hi a laiah a awm niin a ngai a. Hei hi Copernicus (1473-1543) chuan a dik lo tih a hmu chhuak a, Galileo chuan a nemnghet a. 

Kum AD Zabi 17 - naah chuan Issac Newton te lo chhuakin nasa takin Science thiamnain a hma a sawn phah a. Albert Einstein te lo chhuak zelin thil nihna bul an chhui a. Vawiinah phei chuan thil bul inṭanna 'Quantum Physics/Mechanics' te hi kan zir ta zel a. Kum zabi 19-naah Charles Darwin chuan nunna/biology lo inṭan dan chhuiin, nunna pakhat mawl tak mai chu zawi zawia lo changkang chho/theory of evolution zelin tun hi kan thleng a ni tiin kan zirlaibuah pawh kan zir ta a nih hi.  

Kan sawi zo seng lo. Science chuan engkim mai hi mita hmuha a dikna chawhchhuah a tum a, chhiarkawp dana dik thei lo leh mit ngeia fiah dawl lo chu thudik a ni lo e tiin hmasawn zel tumin a la kal mek a ni. 

Philosophy

Isua pian hma kum BC 5 -na velah khan Grik khawpui Athens-ah chuan Socrates, Plato leh Aristotle te chuan thil zawng zawng bul chhuiin an lo buai nasa tawh em em a. Chumi hma pawh chuan Thales, Heraclitus leh Parmenides te hian mihring hriatna leh khawvel chanchin te, pathian kan tih tam tak te nena kan inzawm dan te hi an lo zir fe tawh bawk a nih kha. Chuvangin Philosophy hi Science zirna Lalnu (Queen of Science) tiin Emmanuel Kant khan a lo sawi hial a nih kha. 

Renaissance/thiamna leh finna kawnga mihring hnam harh chhuah hun, kum 1,400 A.D. vêl lai khan Philosophy hi a ṭhang nasa zual bawk a. Chu chuan dik lo thei lo anga an ngaih Bible din hmun a sawi nghing nasa hle bawk a. Science nena ṭang dunin engkim bul leh a chhan an zawng a, hmuhchhuah tam tak an nei bawk. 

Vawiin khawvelah pawh hian Grik/European finna ril/philosophy chuan kan ngaihtuahna a luah a. An thilsawi leh an hmuhchhuah tawh te chu kan zir a, heta innghat tlat mihring hi khawvelah kan tam em em bawk a. Chutiang hria leh thiamte chu mi fing tak leh mi ngaihsan an ni zel bawk. Chhia leh ṭha hriatna, mihring ngaihtuahna fim/reason aṭangin engkim an zir chiang ṭhin.

Theology 

Pathian thu aṭanga thil bul chhuia zirna Theology pawh hi Grik mi fing Plato-a chher chhuah/coined niin a lang - Plato lehkhabu 'Republic' aṭang chuan. Theology tih ṭawngkam pawh hi Grik tawng niin theos/God/Pathian tih leh Logos/Word/thu tihna a ni. Kristian te zinga 'theology' thumal hmang hmasa bera ngaih chu Origen-a kha a ni a; ani hian Stoicism (kan dam chhunga thil hlu ber chu hlimna hi a ni a; chumi nei tur chuan khawvela thil hrehawm leh nuam te hian min tibuai tur a ni lo tih zirtirna) leh Platonism (kan hmuh theih piah lamah 'forms' a awm a ring a. Thil kan hmuh zawng zawng hi a hlimthla zawk, a tak chu hmuh theih piah lam ni tih zirtirna) te chuan a rilru an hneh hle a. Chumi lam hawi chuan Theology pawh hi a kalpui nasa a ni. 

Isua lo pian hnu kum AD 100 - 200 inkara Kristian te khan ''Theology' tih thumal hi Bible kaltlanga Pathian thu zirna huang ṭawngkamah an hmang chho ta a. Kristian Pathian thu thiam Athanasius (c.296-373) khan 'theology' chu Pathian thu kan hriatna leh zirna huang atana hmang hmasa tu niin Augustine of Hippo (354-430) te, Thomas Aquinas te khan zirna/academic huangah he ṭawngkam hi a seng lut ta zel a ni. 

Theology chuan Pathian a ring a, Pathian inpuanchhuahna Bible/Scripture chu a innghahna atana hmangin he khawvel leh a piah lam chanchin thlengin min zirtir a. Rinna leh finna/reason and faith chu lakawpin khawvel awm chhungin chu tiang chuan min zirtir zel dawn a ni. 

An pathuma khaikhinna

Science thiamna avanga kan hmasawnna leh kan finna te hi sawi zawh sen a ni ngai lo ang a, mihringte hian kan mamawh zel bawk ang. Chutiang chiah chuan Philosophy avanga mihring nun kan zir chhohna leh kan hmasawnna te pawh hi sawisen a ni lo ang. Chutih rual chuan Science leh Philosophy te hi chuan Pathian an zawng hran lo a. Kristian Scientist/Philospher tam tak an awm rualin Science/Philosophy hi chuan Pathianah engkim a tawp tiin thutlukna a siam hran lo a. Thil bul nihna leh a lo awm chhan leh a lo awmna bul thum hi hmuh tumin finfiahna nen nasa takin a zawng a. Hmuchhuah tam tak a nei a, finna nasa tak min thlen bawk. 

Theology erawh chuan Pathian atangin thil bul a zir a, thil zawng zawng awm chhan leh a nihna te, engkim hi Pathian aṭanga lo inṭan a ni tiin rinna/faith nen min zirtir a ni. Pathian a zawnna leh a rinna atan chuan Science/Philosophy thiamna chu a hmang tel bawk a. Chutianga Kristian Scientist/Philosopher te thu leh hla pawh chu zir tur tam tak a awm tih kan hre awm e. 

Thilsiam/Cosmological Argument atang te, chhia leh tha hriatna/Moral Argument aṭang te, Pathian/Being a awm tih thutlukna/Ontological Argument hmang tein Pathian a awm a ni tih zirna chi hrang hrang a awm a. Chu chu Theology peng pakhat Apologetics (Grik ṭawng Apologia - venghim/defense - Kristian thurin venhimna) tih huanga awmin Pathian awm ring lo/Atheist te nen kan la chai ho ta zel a nih hi. 

A tawpah tu nge awm?

Chutiang chuan thil nihna bul hi kan mihring thiamna sang tak hmangin kan zawng a; natna, hrehawmna, thilmak, sualna adt te hmangin Pathian a awm rin theih lohna tur chhan ṭha tak tak hi a awm a. Keini ang mi mawl phei chuan kan hnial thiam loin kan sawi fiah zo lo. Mahse tu emaw hi a awma, engkim hian chhan leh bul a nei tih erawh hi chu Science/Philosophy hian a hnawl thei bik lo.  

Kan tawn hriat atanga kan hriatna (priori/after experience) ni lo, kan tawn hma pawha kan hriatna (a priori/before experience) hmanga thil awm/being kan hriatna, Pathian a awma kan rinna/faith hi chu paih bo theih a ni lo a. Thil zawng zawng hian siamtu/creator a neih ring chunga thil te ber zirchianna (Quantum physics) te pawh hian a tawpah chuan engkim bul tanna atana thil te ber (sub atomic particle) hi chu amah awm/ready made a nih tih hi hi an hmu a. Chu thil lo awmsa chu Pathian siam a niin tiin an pawm lo mai chauh a ni. 

A tawpah Pathian a awm tih pawm loa thil eng emaw vanga lo awm tawp kan ni tih ring tur hian rinna/faith a ngai nasa hle awm e. Chuvangin Theology chuan Pathian a awm thu min hrilh a, chumi rin mai chu a dikin chatuan daih a ni.

Comments

Popular posts from this blog

Lal Isua Hmangaihna

Ramhlun North Pastor Bial Zaipawl in kum 2013 a an sak Lal Isua hmangaihna tih hla, T. Laldintluanga phuah hi tun lai ah hrelo kan vang hle awm e. He hla hi Zaithiam hrang hrang te pawhin an sa a. Lal Isua hmangaihna hi kan tan a tawkin engkima engkimah a rintlak zia puanchhuahna ropui tak a ni tih kan hre awm e.     He hla phuahtu T. Laldintluanga, Ramhlun North hi tunah hian Synod Choir (2018-2020) Conductor ni mek a ni a. He hla a phuah dan chanchin hi ka va zawt a, PDF in min lo pe thlap a, a chung ah ka lawm hle.  “He hla hi kum 2013 a ka phuah a ni a, heng hunlai hian a bikin thalaite ah mahni intihlum te, ruihhlo avanga thihna te, thih thut thutna ang chi kha a tam em em a, ka phak tawkin ka vei ve hle a ni. Chung ka thalai pui sual in a tihbuai mek, mahni intihhlum duhna hial nei, nun beidawnga tap mek te pawh chu Lal Isua hmangaihna hian a nghak reng ni hian ka hria a. Emau kawnga khualzin pahnih ten an khawhar hnem tura Lal Isua an sawm khan an va hlawhchham lo

BEISEINA NUNG

I Petera 1:3-9 A chunga kan tarlan Bible châng innghahna hi Petera te hun laia Asia Minor-a Kohhran țhang chak em em mai te chungchang lehkha a thawn ațangin a ni a. Helai 1:3-9 ah hian Pathian khawngaihnain Lal Isua tiha thawhnlehna hian beiseina nung min neih tir thu leh chu Lal Isua thiha thawhlehna chu kan chhandamna-chatuan nunna kan neih theihna tur a nih thu Petera hian min hrilh a. Beiseina hi keini ringtute chauh ni lo mi zawng zawng hian kan neih hi a pawimawh em em a. Beiseina hi mi rethei te chaw an ti hial țhin a ni. Miin beiseina a neih tawh loh chuan nun hlutna hi a hre tawh țhin lo a. Mi lar, zaithiam, Celeb etc pawh nise amah ah beiseina a awm loh chuan mahni intihhlum mai hi a thlang țhin. Hmanni lawk ah Linkin Park band-a an Vocalist Chester Bennington-a pawh inawkhluma an hmuh kha! Khang te kha a larin khawvelin an hriat nen-beiseina a neih tawh loh vang a ni ngei ang- a nunna kha amahin a inlak hial ni! Chuvangin beiseina neih pawimawh zia hi kan sawi

Phurrit a bo ta Kalvariah

Rev. John M. Moore a chu Kirkintilloch, Dunbartonshire, Scotland ah September 1, kum 1925 khan a lo piangin Pathian tihmi tak chhungkua atanga lo seilianin kum 16 a upa a nihin a paingthar a.    Glasgow, Scotland ah rawngbawlna/ministry zirin chu   lai vel kohhranah chuan rawng a bawl thin a. North America lamah a pem hmain nupui Esther Marr neiin Ontario, Canada-ah Baptist Pastor leh thurihtu ropui tak a ni a, November 2, kum 2017 khan a boral a. Rev. Moore hi Pathian hla phuah thiam tak mai a ni a, hla 150 chuang zet phuahin chung zingah chuan Mizote pawhin kan hriat lar em em ‘Phurrit a bo ta Kalvariah’(Burdens Are Lifted at Calvary) tih kum 1952 a a phuah hi khawvel deng chhuak khawpa a sulhnu a ni. He hla hi Mizo tawngin Rev. Lalrinmawia chuan mawi tak maiin min lehlin sakin tun hnaiah One in Christ te chuan mawi tak maiin an sa a nih kha. He a hla phuah mawi tak mai leh ringtute tana innghahna tlak Lal Isua a nih zia heti hian Rev. Moore chuan a sawi a- “Glas